veni, vidi, fietsie

pedalen, trapassen en schroefdraad

Veel mensen weten dat er iets raars is met de schroefdraad van pedalen. Aan de ene kant moet je een pedaal gewoon aandraaien en aan de andere kant niet. Gevorderden horen te weten dat dat bij JIS BB's, dat zijn dus de BottomBrackets of trapassen volgens de Japanse Industrie Standaard - eigenlijk alles van Shimano en de rest die er mee probeert te concurreren - ook iets aan de hand is. Maar wat pesies?

Van de week kwam ik een moving gifje tegen op de wiki dat alles uitlegt. Het ziet er zo uit:

Waar kijken we naar? We kijken naar de trapas aan de LINKER kant van je fiets. Tussen het rooie en het blauwe rondje zitten die kogels die er voor zorgen dat je met belachelijk weinig wrijving je cranks kunt ronddraaien. Daar kom je bijvoorbeeld achter, als je ketting breekt terwijl je net op de pedalen staat. Vooral voor jongens is dat tricky. Die kogeltjes zitten niet klem, anders draait die as niet lekker rond. Er zit dus speling op - voor dit verhaal is zelfs de vervorming van metalen als ze overelkaar rollen in principe al genoeg. In dit plaatje is die speling een beetje overdreven voorgesteld. Als je goed kijkt zie je ook dat er twee ronde bewegingen gemaakt worden. De ene rondgang is dat je trapt en die wordt aangegeven door de groene pijl. Denk je in dat je aan de linker kant van je fiets staat, en dat je aan het trappen bent. Dan geeft de groene pijl de richting aan waarin je crank beweegt.

precessie

Maar als je goed kijkt, zie je dat door die beweging en de afstand tussen het blauwe rondje en het rooie rondje het blauwe vierkantje stiekem de andere kant opdraait. Dat principe gaat volledig tegen iedere intuïtie in. Het heet precessie, en is de boosdoener in dit verhaal.
Wat het nog gekker maakt, is dat deze precessiekracht groter is dan de kracht die je met je beentjes uitoefent op de trapas. Wanneer je aan het fietsen bent, wil die trapasunit zich dus aan de linkerkant met mammoetforce rechtsom draaien. Dat is helemaal okee, want rechtsom draaien is vastdraaien. Aan de linkerkant heeft je trapas (of je hollowtech-lagertje) daarom "gewoon" rechts schroefdraad. En daarom, - en omdat de fietsenmaker/fabrikant te weinig montagepasta heeft gebruikt terwijl er geen gaatje onderin je frame zit om het water uit je zitbuis af te voeren - zitten trapassen met de regelmaat van de klok echt totaal muurvast.

Je voelt 'm al aankomen, nu. Als die unit aan de linkerkant rechtsom wil, dan wil-ie dat aan de andere kant ook, maar daar is dat toevallig wel even linksom! Bij je andere been werken de krachten dus pesies andersom. Je trapt daar niet linksom, maar rechtsom als je op de as kijkt. De precessiekracht wil daar dus linksom. Normaal gesproken, en bij Franse en Italiaanse BB's, is dat dus los. Maar die Japanners van de industrie standaard hebben bedacht dat dat niet handig is, en dus heb je met je trapas aan de rechterkant linksom draad. Als je dat niet weet - of even vergeten was van de fietscursus van Marten - en je gaat je BB aan de rechterkant linksom losdraaien, dan sloop je de fijne draad in je bracketlug.
Die draad is 24 TPI, dat betekent dat je om er iets 2,54 cm in te krijgen, je 24 keer moet draaien. Dat zijn 3 keer zoveel windingen als bij de "normale" bouten in het plaatje hieronder, dus dat is best kwetsbaar. Als je bij de demontage een paar slagen de verkeerde kant opdraait, dan denk je "o ja dat zit zo vast door die recessiekrachten waar ik wel eens wat op internet over heb gelezen, net als aan de andere kant", maar tegen de tijd dat je dat bedacht heb, is je frame, voor wat de JIS betreft, naar de gallemiezen.

pedalen

Als we weer even denkbeeldig (of echt, wat je wil) aan de linkerkant van onze fiets gaan staan dan steekt de pedaalas niet in, zoals de trapas, maar uit. De kogellagers wijzen de andere kant op. Dat betekent ook dat de precessiekracht pesies andersom werkt als die in je bracket. Om die reden hebben pedaalassen aan de linkerkant van je fiets linkse draad en aan de rechter kant rechtse. Zelfs in Frankrijk en Italië!

Hier komt mijn ezelsbrug. Ik vervang meer pedalen dan trapassen, dus ik ga altijd uit van pedalen. Ik kijk altijd naar de schroefdraad om te weten wat wat is. Meestal staan er ook letters op de pedalen; L voor links en R voor rechts; soms op stickertjes. Vooral die stickertjes vallen er nog al eens af, dus ik sla dat over en kijk altijd direct naar de schroefdraad. Linksom schroefdraad moet in de crank aan de linker kant komen.

links schroefdraad            rechts schroefdraad

Links schroefdraad kun je herkennen doordat de banen linksboven beginnen en naar rechtsonder weglopen. Bij rechtsom is dat uit de aard der zaak pesies omgekederd. Ik zoek dus het pedaal met links schroefdraad, doe er een beetje copaslip op (speciaal geschikt als montagepasta voor schroefdraad met verschillende metalen, in dit geval ijzer en aluminium) en draai 'm vast door de pedaalsleutel in dezelfde richting te draaien als de wielen normaal gesproken draaien. Dat gaat aan allebei de kanten op!
Wat ook lekker gaat is de pedaalsleutel in één stand te houden en met je andere hand de crank naar achteren te draaien. Kun je meteen luisteren of je freewheel lekker loopt, nog.

Het enige dat je dan nog hoeft te weten is dat het bij je bottombracket precies andersom is. Vastdraaien is bij BB's dus tegen de draairichting van de wielen in.
Het hele eiereneten is nu die twee regels niet om te keren. Als je twijfelt, denk dan aan het plaatje bovenaan, dan kun je altijd terugredeneren.

losmaken en verwijderen van een fiets pedaal

Wie op deze pagina terecht is gekomen omdat-ie z'n pedalen niet loskrijgt: ik neem aan dat je inmiddels de juiste kant opdraait om ze los te krijgen. Maar zoals boven al vermeld: ze kunnen na verloop van tijd echt bizar vast zitten. De eerste optie is om een zware hamer tegen het uiteinde van de crank te houden en er van de andere kant met een hamer op het crankuiteinde te slaan. Een paar flinke tikken kunnen helpen.
In extreme gevallen kun je de schroefdraad van het pedaal aan de achterkant van de crank verhitten met een gasbrander.
Als beide opties niet werken, zit er weinig anders op dan de crank te vervangen.

Voor de extra gevorderden en de mierenneukers tot slot nog het volgende. Als je een huistuinenkeukenachterwiel monteert met een huistuinenkeukenversnellingsnaaf, dan moet je eigenlijk op basis van ditzelfde principe eerst de moer aan de linkerkant vastdraaien als je het wiel terugzet. Als je dat eerst rechts doet, dan draai je ook de as rechtsom, maar de precessiekracht is daar linksom. Er zit een "no turn washer", een ring die ervoor zorgt dat de as in een vaste positie staat ten opzichte van de padden, maar die heeft altijd speling.
Als je 'm aan de linkerkant eerst vastdraait, draai je die speling eruit en wordt de as dus klemgezet in richting van de precessiekracht. Vervolgens kun je 'm dan aan de andere kant aantrekken.
In de praktijk ligt er niemand wakker van, maar als je fietsenmaker dit weet, dan weet je zeker dat het een hele goeie is. :-)